essay
Scandinavische jazz als emotioneel klankbord
Door: Jesse Van den Eynden
Beeld: Madelief van der Peijl
26 juni 2025
De eerste noten klonken als druppels op een meer. In de halfduistere schouwburg van de Warande liet Tord Gustavsen zijn piano ademen. Zacht, bijna twijfelend over welke toets aan te slaan, maar met een onweerlegbare diepte. Ik zat daar, terwijl een benauwende gedachte terugkeerde: was ik er ooit echt, toen mijn familie mij nodig had? Nee, en daar hou ik een gevoel van spijt aan over.
Hoe kan je zoiets verwerken, hoe kan je die gevoelens van spijt plaatsen die klaarblijkelijk jarenlang zitten te sluimeren? Als kind meende ik dat spijt benoemen een moment van zwakte was. Ik was een stil kind en observeerde graag de volwassenen in mijn omgeving. Deze volwassenen zeiden weinig tot nooit sorry, zelfs als ze grof waren tegen elkaar of tegen anderen die toevallig in de buurt waren. Als ik een situatie waarin dit gebeurde analyseerde, bedacht ik dat het leven gaat om jezelf sterk houden, dat het uitblijven van het betuigen van spijt en het uiten van emoties getuigen van mentaal welbevinden. Applaus zou je zeker niet krijgen voor het aanbieden van excuses, eerder een onoprecht schouderklopje en een directieve ‘het is niet erg’ (met de connotatie: ‘wees niet zo zwak’). Toch werd ik als kind vaak verplicht om sorry te zeggen. Het bereikt de grenzen van absurditeit, als je erover nadenkt.
Het is altijd mogelijk toenadering te zoeken vanwege een schuldgevoel. Het is blijkbaar ‘nooit te laat’, zoals een motivational speaker me onlangs toeriep vanaf een podium terwijl hij zijn ogen vijftien seconden lang strak op mij richtte. Wat hij waarschijnlijk bij elke aanwezige deed, om de boodschap binnen te laten komen. Wat zeker is, is dat ik de spreker geloof: het is nooit te laat om sorry te zeggen. Al heb ik lang geloofd dat je je naasten je emoties nooit helemaal mag laten zien.
Ik denk dat muziek, een intense en vooral ervaringsgerichte kunstvorm, waar ik als muzikant graag mee bezig ben en over nadenk, een mogelijkheid kan bieden om met spijt om te gaan. Hoe kunnen gevoelens van spijt, en in het verlengde daarvan negatieve gevoelens, ervaren en verwerkt worden via het luisteren naar bepaalde muziek?
Muziek beluisteren als therapie
Samen met mij zitten vele anderen met gevoelens van schuld en spijt die ze niet verwerken, die blijven hangen aan hun lichaam als een cluster van gewichten. Hierdoor komen deze mensen niet waar ze willen zijn. Hoe laten we zulke gevoelens toe en kunnen we die laten verdwijnen naar de achtergrond? Volgens mij kan muziek deze therapeutische functie zeker hebben. De verwerking van gevoelens via muziek kan intens zijn en tot een catharsis leiden. Wat ook belangrijk is, is dat dit binnen een bepaalde tijdspanne gebeurt – namelijk die van het muziekstuk zelf – en het voelen van deze emoties dus makkelijker af te sluiten is.
Ik heb meermaals meegemaakt wat een muziekstuk kan doen met onverwerkte emoties. En ik zoek zulke muziek bewust op, sinds ik weet wat die kan doen. Mijn eerste intense, emotionele verwerking via muziek was een moment dat eeuwig leek te duren, vijftien jaar geleden. Een oneindige roes, mede mogelijk gemaakt door de zachte fluistertoon van zang, de laverende klanken die uit de beker van de trompet in mijn oor doorklinken, en eventueel door het glas rode port dat half in mijn hand steunt en half op het kussen van de bank. Chet Baker brengt ‘My Funny Valentine’ live in Tokyo, 1987. Ik had denk ik tot dan toe nog nooit zoveel gehuild. Ik zit met tranen op mijn wangen te kijken naar een gezicht vol rimpels en overtuiging. Baker had geleefd, hard geleefd en had nu al zijn gevoelens van spijt, verdriet, rancune, jaloezie in zijn muzikaal spel verwerkt. Ondanks het gehuil was het geen echt verdriet dat ik voelde. Het was verdriet met een groot gevoel van opluchting, zelfs een geluksgevoel kwam af en toe naar de oppervlakte en bleef doorwerken nadat de roes tot een einde kwam. Het was een louterende ervaring.
Later vond ik geluiden die me nog sneller in vervoering kunnen brengen, muziek uit de noordelijke Europese gebieden
Natuurlijk was ik nieuwsgierig hoe dit proces in gang werd gezet. Het was de melancholische sfeer die mij toegang gaf tot het verwerken van deze gevoelens van verdriet. De sfeer bracht me in een andere wereld dan die ik steeds voor mij zie. Ik ontwaarde een meer abstracte wereld die mijn emotionele beleving weerspiegelde. Later vond ik geluiden die me nog sneller in vervoering kunnen brengen, muziek uit de noordelijke Europese gebieden. De zalvende tonen van de Scandinavische jazz brachten mij deze verlossing. Ik herinner me levendig hoe de fluctuerende tonen vanop het nummer ‘Opening Image’ van Arve Henriksen mijn oren voor de eerste maal binnendrongen. Ze brachten me meteen een onwennig en tegelijkertijd warm gevoel. Arve bespeelt zijn instrument, de trompet, op een zachte, innige en organische manier. Een sonisch universum dat zich niet houdt aan de klassieke muzikale orde met zijn opgelegde regels over hoe je een instrument het best bespeelt of welke akkoorden theoretisch gezien op elkaar zouden moeten volgen. Deze soort muziek dient voor mij als een klankbord, omdat ze een expressie kan zijn van onze dynamische binnenkant. Er zit een melancholie in qua toon en geluid, en er is telkens een sprankeltje hoop, dat subtiel op de voorgrond treedt en me ook een gevoel geeft dat het uiteindelijk wel goed komt.
Een Scandinavische jazzvibe lijkt op het eerste zicht iets kouds en ruws te moeten zijn, denkend aan het klimaat aldaar, maar het is juist iets levendigs. Deze muziek heeft een zeer contemplatieve aard en is de ideale context om je eigen gevoelswereld te ervaren. De instrumentale composities van bijvoorbeeld Tord Gustavsen, Esbjorn Svensson en Jakob Bro omarmen je met een filmische sfeer, een subtiele gloed van mistige tonen en spaarzame melodieën die samensmelten tot een zacht, meeslepend geheel. Die diepe, troostende gloed is op een bedachtzame manier ontsproten aan het menselijke bewustzijn. Tegelijkertijd neigt het creatieve werk steeds naar een onbewust zijn, iets waar je jezelf in kan verliezen zonder de controle los te laten. Een organisch meanderen van klanken en tonen die nooit op zichzelf staan en steeds een fragiele eenheid vormen. Deze fragiele eenheid weerspiegelt voor mij de innerlijke complexiteit van een zelfbewust leven dat voortdurend in beweging is en zich moeilijk laat sturen.
Catharsis
Aristoteles introduceerde het concept catharsis, en hoewel hij dit oorspronkelijk toepaste op het theater ervaar ikzelf een zuivering door muziek. Vooral Scandinavische jazz biedt me een manier om mijn diepste emoties te verkennen en los te laten. Het luisteren naar muziek waarvan ik weet dat die me beroert, zorgt ervoor dat ik mezelf kan zuiveren van emoties die me in het dagelijks leven soms belemmeren. De diepgaande emoties in de muziek kunnen fungeren als een uitlaatklep, waardoor we onze gevoelens, zoals berouw of spijt, beter verwerken. Deze innerlijke opbouw, gevolgd door een moment van ontlading en opluchting, onthult de therapeutische kracht van muziek, waarbij de mens van binnenuit wordt gereinigd. Het rumineren en piekeren wordt een halt toegeroepen.
Hoe voelde mijn eerste catharsis? Het voelde als loslaten. Een momentaan, maar diepgaand loslaten van de last van spijt en schuld die ik meedroeg, over het gegeven dat ik er misschien niet altijd was geweest voor mijn broer, moeder en vader, om hen te ondersteunen in de noden die zij hadden door het op de klippen lopen van de relatie van mijn ouders. Het album Chiaroscuro van Arve Henriksen, mijn eerste bewuste ervaring van Noorse jazz, resoneerde met mijn gevoelens in de composities en melodieën en koppelde daaraan een verborgen positieve noot, een beetje hoop tussen, onder en achter de verschillende treurige tonen.
Door het begrip of acceptatie van mijn gevoelens via deze muziek kon ik mijn emoties laten gaan en liet ik op bepaalde momenten mijn tranen de vrije loop. Ik werd telkens begeleid naar een verlossing, een zuivering. Deze zuivering stelde me even buiten de werkelijkheid, ze liet me een moment beleven dat ik één ben met mijn lichaam en mijn emoties. Mijn emotionele binnenste werd zo zachtjes en tegelijk diep geprikkeld dat ik de prikkels als een zoemend bewustzijn ervoer. Het moment nadien bracht me een kalmte die ik niet vaak leek te vinden. Een kalmte die achterbleef na het wegebben van emoties die een lange tijd ergens diep in mezelf lagen verborgen.
‘Nordic tone’
Scandinavische jazz heeft zoals gezegd een unieke klank, of klankenwereld. In sonische exploraties van Arild Andersen en Eivind Aarset zijn eenzaamheid en reflectie nooit ver te zoeken. Minimalistische klanken worden afgewisseld met opzettelijke pauzes en stille momenten die je laten meedrijven op een introspectieve trip. Er wordt gewerkt met geluid en stilte om diepere emoties aan te raken en te onderzoeken. Jan Garbarek, een pionier van deze stijl, is bekend om zijn minimalistische benadering die echo’s van bergen en fjorden oproept. Het gevoel van ruimte en de natuur in Scandinavië wordt overgebracht op de luisteraar. Met ijle tonen en subtiele ritmes die doen denken aan open landschappen en kalme riviertjes die wat kabbelen.
Deze kenmerkende klank wordt ook wel de ‘Nordic tone’ genoemd. Deze stijl is volgens Lucie Affronti en bepaalde muzikanten uit de scene een soort marketingstrategie geworden. Er wordt volgens hen ingespeeld op het beeld dat luisteraars hebben van de Noordse landen. Het gaat hier dan over een ideaalbeeld waarbij de perfecte welvaartsstaat met ultieme landschappen en een bijhorend geluksgevoel worden versterkt. Dit ideaal komt volgens hen tot uiting in alles, van de muziek zelf tot de albumhoezen en muziekvideo’s.
Ik heb hierdoor het idee gekregen dat Scandinavische jazz veelal besproken wordt in termen van zijn esthetiek en culturele context. Alhoewel ik dat apprecieer, terugdenkend aan een roadtrip door Denemarken, Noorwegen en Zweden een tiental jaar geleden, gaat het mij vooral om de muziek zelf, de sfeer die deze creëert, en de ruimte die ik zelf krijg om mijn eigen gevoelswereld te beleven en verwerken.
Ik geef toe, ik hou van stilte, contemplatief denken, een melancholische en desolate sfeer
In zijn boek Luister maakt Michel Faber een vergelijkbare overweging. Hij stelt dat muziekboeken vaak gericht zijn op het aanprijzen van bepaalde muziek: welke artiest of welk album het beste is en bovenaan de eindejaarslijstjes thuishoren. Faber wil iets anders bereiken. Hij wil je op een andere manier naar muziek laten luisteren dan je al kent. Dit probeer ik ook te doen met deze tekst, zonder pretentieus te klinken. ‘Je maakt een connectie met de muziek die je doet denken aan jezelf’, lees ik in Luister. Ik geef toe, ik hou van stilte, contemplatief denken, een melancholische en desolate sfeer. Ik heb misschien de ideale muziek gevonden die past bij mijn eigen zijn.
Faber herhaalt dat er heel vaak gepraat wordt over muziek, maar heel weinig echt wordt geluisterd. Het kan soms interessant zijn om te praten over bepaalde ritmes, over wat de artiest deed in zijn persoonlijke tijd. Wat op de voorgrond dient te staan: muziek heeft het potentieel om je inzicht te laten krijgen in jezelf en je uiteindelijk beter te maken als mens. Wanneer je de tijd neemt om te luisteren en de muziek te vinden die bij jou past.
Veelkleurige ruimte en virtuele tijd
De ruimte die vanuit de Noordse klankenwereld wordt verbeeld en gecreëerd door het gebruik van stilte en minimale geluiden kunnen we terugvinden in de muziekfilosofie van Susanne Langer. Arild Andersen, een Noorse jazzbassist, zegt over de Nordic tone: ‘The space in the music is very important.’ Deze ruimte hangt voor mij duidelijk samen met het concept virtuele tijd dat Langer poneert. Het representeert het potentieel van muziek om complexiteit en tijd te omvatten. In de muziek van Jakob Bro en co zien we dit terug in de manier waarop muzikanten ruimte laten voor reflectie en een sfeer scheppen die het moment rekt. De virtuele tijd wordt zo door de luisteraar ervaren als een moment van introspectie waarin emoties als spijt en verdriet de ruimte krijgen om op te komen en verwerkt te worden. Langer ziet namelijk ‘muziek als mythe van het menselijke innerlijke leven’.
Voor mij is de structuur of vorm van Scandinavische jazz in die zin uitstekend om een emotionele resonantie te ervaren, zoals Langer het verwoordt. Voor haar is muziek een unieke vorm van symbolische expressie, waarmee emoties en menselijke ervaringen worden gecommuniceerd en gestructureerd. Het paradoxale is dat we het hier over een vorm hebben, terwijl juist het organische of vormvrije voor mij eigen is aan Scandinavische jazz. Die heeft een rijke traditie aan improvisatie. Rigide structuren en theoretische kaders waarbinnen muzikanten moeten spelen zijn nagenoeg afwezig. Deze improvisatie dient als middel om nieuwe geluiden te ontdekken. Natuurlijk zijn er wel grenzen te vinden, maar die vervagen en verschijnen elders.
Het duidt weer mooi op het abstracte schipperen en het contrast tussen spijt en hoop, tussen duisternis en licht
We kunnen rechtstreeks een link maken van Langer en haar theorie naar een album van Arve Henriksen. Voor Langer is muziek ‘veelkleurig’. Het is een intuïtief symbool en kan ‘emotionele ervaring weergeven door globale vormen, die net zo ondeelbaar zijn als de elementen van een clair-obscur’, wat overeenkomt met mijn luisterervaring. Chiaroscuro, het eerder genoemde album van Arve Henriksen, is vernoemd naar de Italiaanse term voor clair-obscur. Het duidt weer mooi op het abstracte schipperen en het contrast tussen spijt en hoop, tussen duisternis en licht. De maaksels van Henriksen zijn ook op een andere manier ideaal voor een inzicht in jezelf: ze zijn subtiel, niet opdringerig en ze suggereren. Als je jezelf laat meevoeren, word je stilletjes binnengedragen in de contemplatieve ruimte die zich voor je ontvouwt. Het sluit naadloos aan bij wat Langer zegt over muziek: het communiceert indirect en symbolisch met emoties, muziek is een uniek medium om de aard van menselijke emoties te begrijpen.
De kracht van muziek ligt in het vermogen om een brug te slaan tussen onze innerlijke gevoelswereld en een vorm van begrip die we met woorden niet kunnen bereiken. Het mag duidelijk zijn dat de Scandinavische jazzmuziek mij een verwerkingsproces aanbiedt voor negatieve ervaringen en gevoelens. Nu kan het zijn dat bij jou andere muziek passend is, toch ben ik ervan overtuigd dat deze Noordse muzikanten ook anderen in hogere sferen kunnen brengen. Ze kunnen helpen om gevoelswerelden begrijpbaar te maken, wat broodnodig is.
Graag nodig ik jou uit om te luisteren en zelf een louterende trip te beleven: Sorry.
Over de auteur
Jesse Van den Eynden is filosoof, leerkracht en geluidskunstenaar.
Over de illustrator
Madelief van der Peijl (2000) is illustrator. Ze tekent het liefst met potlood, pen en gouache op papier om zo mensen en hun gevoelswereld te verbeelden. De natuur is altijd verweven in haar werk. Van een bos tot een boom, van een vogel tot een kevertje. Haar werk is poëtisch en heeft een dromerig en zacht randje, waardoor je je even op een andere plek waant in haar tekeningen. Haar werk is te vinden op Instagram via @madeliefjulia.
Lees meer uit de categorie essay
Mijn grootvader en James Joyce. Over de kunst van het kapotlezen
Door Maria KagerI. ‘Hier,’ zei mijn grootvader, en hij gaf me een dikke, zwarte Penguinpocket met een grijze rug. ‘Als je dit uitleest, van begin tot eind, ga je naar de hemel.’ ‘James Joyce’ stond met witte letters op de kaft. Ulysses. Hij had het boek letterlijk kapotgelezen: de bladzijden zaten los in de omslag, een dik […]